Ba phạm trù: “Con người – Cách mạng – Giáo dục”
“Con người” vừa là mục tiêu vừa là động lực của sự phát triển. Sự phát triển phải vì con người, do con người và thuộc về con người. Công việc đầu tiên trong quốc sách là “Công việc con người”. Mục tiêu cao cả nhất và thực tiễn nhất của quốc gia là làm cho mọi người có ăn, có mặc, có chỗ ở, được học hành.
“Cách mạng” là sự cải cách, đổi mới tạo ra những chuyển biến sâu sắc để phát triển bền vững mỗi cộng đồng. Người cách mạng là người biết “Tiên cách tâm”, biết cảm hóa giáo dục quần chúng “làm cho phần tốt trong mỗi con người nảy nở như hoa mùa xuân và phần xấu mất dần đi”.
Ảnh tư liệu
“Giáo dục” là sự khai hóa tạo ra ba nguồn vốn của sự phát triển: “Vốn con người”, “Vốn tổ chức”, “Vốn xã hội”. Một đất nước chỉ thực hiện sự tăng trưởng có chất lượng khi có nền giáo dục mang tính cách mạng và công việc cách mạng là hướng vào giáo dục con người nâng cao đồng bộ tâm lực, trí lực, thể lực tạo ra “Nhân cách – Sức lao động” ngày càng có chất lượng cao trong đời sống cộng đồng. Các quốc gia ngày nay tiến đến kinh tế tri thức đều coi việc xây dựng “Xã hội học tập là khâu then chốt”, “Kế hoạch trăm năm lấy giáo dục làm gốc”.
Các lời dạy của Bác Hồ
Về “Con người”:
“Đầu tiên là công việc con người” (Hồ Chí Minh toàn tập, tập 12, tr503).
“Chúng ta phải thực hiện ngay: Làm cho dân có ăn, làm cho dân có mặc, làm cho dân có chỗ ở, làm cho dân có học hành. Cái mục đích chúng ta đi đến là bốn điều đó”. (Hồ Chí Minh toàn tập, tập 4, tr153).
Về “Cách mạng”:
Cách mạng tiên cách tâm. Cải tạo xã hội tiên cải tạo tư kỷ. Kiểm túc thâm tâm. Lệ hành tự thừa phê bình. Tiên chi dĩ tự kỷ tu thân. Kế chi dĩ giáo hóa bộ thuộc. Kế chi dĩ cảm ứng dân chúng. (Thơ Hồ Chí Minh. NXB Văn hóa Thông tin, 1997, tr25).
(Làm cách mạng trước hết phải cách mạng tấm lòng, cải tạo xã hội trước hết phải cải tạo bản thân mình, kiểm điểm sâu sắc nơi đáy lòng, nghiêm khắc tự phê bình. Trước hết tu sửa bản thân, kế đó dạy bảo cấp dưới, sau nữa làm cho quần chúng đồng lòng).
Về “Giáo dục”:
Thụy thì đô tương thuần lương hán. Tĩnh hậu tài phân thiện ác nhân. Thiện ác nguyên lai vô định tính. Đa do giáo dục đích nguyên nhân. (Hồ Chí Minh toàn tập, tập 3, tr383).
(Lúc ngủ ai cũng thuần hậu. Tỉnh dậy mới phân ra kẻ thiện ác. Thiện ác vốn chẳng phải là tính sẵn. Phần lớn do giáo dục mà nên.)
Về “Cách mạng và Con người”:
“Mỗi con người đều có cái thiện, cái ác ở trong lòng. Ta phải biết làm cho phần tốt trong mỗi con người nảy nở như hoa mùa xuân và phần xấu mất dần đi. Đó là thái độ của người cách mạng”. (Hồ Chí Minh toàn tập, tập 12, tr558).
Về “Giáo dục và Con người”:
“Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây. Vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người”. Chúng ta phải đào tạo ra những công dân tốt, cán bộ tốt cho nước nhà… Đó là một trách nhiệm rất nặng nề nhưng rất vẻ vang. (Hồ Chí Minh toàn tập, tập 8, tr 222).
Về “Cách mạng và Giáo dục”:
“Đạo đức cách mạng không phải trên trời sa xuống. Nó do đấu tranh rèn luyện bền bỉ hàng ngày mà phát triển củng cố, cũng như ngọc càng mài càng sáng, vàng càng luyện càng trong”. (Hồ Chí Minh toàn tập, tập 9, tr293).
Về “Cách mạng - Con người - Giáo dục”:
Ngày 21/07/1956, đến thăm Trường Đại học Nhân dân, nói chuyện với cán bộ, học viên trường này, Bác có lời huấn đức:
“Đại học chi đạo, tại minh minh đức, tại thân dân”… Bác nói thêm “Minh minh đức tức là chính tâm. Thân dân tức là phục vụ nhân dân, đặt lợi ích của nhân dân lên trên hết”. (Hồ Chí Minh toàn tập, tập 8, tr215).
Nhận thức lời huấn đức của Bác Hồ
Trong lời huấn đức đã viết, Bác đã kết hợp và phát triển ý tưởng của hai tiền nhân: Tăng Tử (505 - 435 TCN), học trò xuất sắc của Khổng Tử và Phạm Trọng Yêm (990 - 1052), nhà chính trị văn hóa nổi tiếng đời Tống đã minh định yêu cầu cần có trong đạo đức của nhà chính trị giáo dục hiện đại.
Hồ Chí Minh khôi phục phạm trù “Thân dân”, vốn là thông điệp gốc của chân Nho thay cho “Tân dân” từng được Hán Nho, Tống Nho quảng bá.
Sách “Đại học” (một cuốn sách nền tảng trong “Tứ thư”) mà các đời sau lưu hành khi dẫn lại ý tưởng của Tăng Tử có diễn đạt:
“Đại học chi đạo
Tại minh minh đức
Tại tân dân
Tại chỉ ư chí thiện”.
Với sự giải thích:
“Hai chữ Đại học ở đây có nghĩa là đạo học rộng lớn với học vấn uyên bác tinh sâu. Minh minh đức là phát huy tiềm năng đức sáng, đức tốt, tính thiện của con người. Tân dân là đổi mới lòng dân, đổi mới cách nghĩ của dân, bỏ cũ thay mới, bỏ ác thay thiện, khiến mọi người có thể bỏ dần xấu mà làm điều tốt”. (Dẫn từ sách Tứ thư bản chú dịch của Dương Hồng – Vương Thành Trung, Nhiệm Đại Viện, Lưu Phong – NXB Quân đội Nhân dân H. 9/2003, tr 9 – 13).
Ý kiến trên là tích cực, song dễ làm cho kẻ sĩ và nhà chính trị giáo dục có tâm thế, thái độ: Đứng trên dân, ban ơn cho dân. “Thân dân” mà Hồ Chí Minh khôi phục lại ý tưởng của các bậc chân Nho, đặc biệt là của Phạm Trọng Yêm: lo trước dân, hưởng sau dân và đến Người không chỉ bó hẹp ở nghĩa “Thương dân”. Nó mang một chất mới cao quý hơn nhiều trong văn hóa chính trị của nước Việt Nam mới mà Hồ Chí Minh cùng các đồng chí của mình đã ra sức kiến tạo từ ngày 2/9/1945.
Thật xúc động khi đọc lại những lời dạy sau đây của Người cho các cán bộ chính quyền cách mạng lúc còn trứng nước và sau này trên con đường kiến quốc:
“Nếu dân đói, Đảng và Chính phủ có lỗi
Nếu dân rét, Đảng và Chính phủ có lỗi
Nếu dân dốt, Đảng và Chính phủ có lỗi
Nếu dân ốm, Đảng và Chính phủ có lỗi”. (Hồ Chí Minh toàn tập, tập 9, tr518).